لوئیس کارول

در لوئیس کارول همه‌چیز با جدالی هولناک آغاز می‌شود، جدال اعماق: چیزها منفجر می‌شوند یا ما را به انفجار می‌کشانند، جعبه‌ها برای محتویات‌شان زیاده از حد کوچک‌اند، غذاها سمی و زهرآلودند، اندرون بدن‌ها کش می‌آیند، هیولاها به ما چنگ می‌اندازند. برادر کوچولو از برادر کوچولویش به عنوان طعمه استفاده می‌کند. بدن‌ها با یک‌دیگر در هم می‌آمیزند، همه چیز به گونه‌ای دگرخوارانه (کانیبالیستی) در هم آمیخته می‌شوند، به شکلی که غذا و مدفوع به یک‌دیگر متصل می‌شوند. حتی کلمات هم خورده می‌شوند. این گستره‌ی کنش و تمنای بدن‌ها است: چیزها و کلمات تکه‌تکه و در تمامی جهات پراکنده می‌شوند یا بر عکس به یک‌دیگر جوش می‌خورند و واحدهایی تجزیه‌ناپذیر را شکل می‌دهند. هر چیزی که در اعماق است، هولناک است، همه‌ چیز بی‌معنا است. آلیس در سرزمین عجایب ابتدا قرار بود این عنوان را داشته باشد: ماجراهای زیرزمینیِ آلیس.

ولی چرا کارول این عنوان را نگه نداشت؟ چرا که آلیس به شکلی پیش‌رونده بر سطوح پیروز می‌شود. او به سطح بالا می‌آید یا برمی‌گردد. او سطوح را خلق می‌کند. حرکاتِ نفوذ و دفن کردن به حرکات جانبی و سبکِ لغزیدن میدان می‌دهند؛ جانورانِ اعماق به اشکالی بر ورق‌ها، بدون هیچ‌گونه ضخامتی، بدل می‌شوند. دلیل کافی برای گذشتن از میان آینه محاصره کردن سطح آئینه است، به راه انداختن بازیِ شطرنج. رخدادهای ناب از اوضاع و شرایط می‌گریزند. ما دیگر به اعماق نفوذ نمی‌کنیم بلکه از طریق کنش لغزیدن، از میان آئینه می‌گذریم و این گونه مانند یک چپ‌دست، همه‌چیز را به شکلی دیگر برمی‌گردانیم. بازار بورس فورچوناتوس که لوئیس کارول توصیفش می‌کند، نوار موبیوسی است که بر آن، خطی واحد از هر دو سمت می‌گذرد. ریاضیات از آن جهت خوب است که سطوح جدیدی را به وجود می‌آورد و به جهانی صلح می‌آورد که آمیزه‌های اعماقش خوفناک می‌بود: کارولِ ریاضی‌دان یا کارولِ عکاس. لیکن جهان اعماق، همچنان زیر سطح غار و غور کرده، تهدید می‌کند که منفجر شده، سطح را می‌شکند. حتی اگر سطح چین‌نخورده و صاف باشد، هیولاها همچنان تسخیرمان می‌کنند و در جهان ما رفت ‌و آمد می‌کنند.

سومین رمان عظیم کارول، سیلوی و برونو، گامی دیگر به پیش می‌گذارد. گویا خودِ عمق پیشین صاف می‌شود و به سطحی در امتداد سطحی دیگر بدل می‌شود. از همین رو، دو سطح به هم‌زیستی می‌پردازند و دو داستان متصل به هم بر روی آن‌ها نوشته می‌شوند، یکی کبیر (ماژور) و دیگری صغیر (مینور)؛ یکی در کلید ماژور و دیگری در کلید مینور. نه داستانی درون داستانی دیگر بلکه داستانی در مجاورت دیگری. بی‌شک سیلوی و برونو اولین کتابی است که در آنِ واحد دو قصه می‌گوید، نه یکی درون دیگری، بلکه دو داستان مجاور، با پاساژهایی که مرتباً از یکی به دیگری تغییر مکان می‌دهد، گاهی به مدد تکه‌ای از یک جمله که در هر دو قصه مشترک است، گاهی به وسیله‌ی قافیه‌ی مشترک ترانه‌ای ستایش‌انگیز که رخدادهایی را به تناسب هر قصه توزیع می‌کند، آن هم دقیقاً بدان شیوه که این رخدادها قافیه‌ها را تعیین می‌کنند: ترانه‌ی باغبان دیوانه. کارول می‌پرسد که آیا ترانه است که رخدادها را تعیین می‌کند، یا رخدادها ترانه را؟ کارول با سیلوی و برونو کتاب_طوماری می‌سازد از قماش نقاشی‌های طوماریِ ژاپنی. (آیزنشتاین نقاشی طوماری را نیای حقیقیِ مونتاژ سینماتوگرافی می‌دانست و بدین شیوه توصیفش می‌کرد: «پرده‌ی طومار با لوله شدن یک مستطیل ایجاد می‌کند! این طومار دیگر وسیله یا طوماری نیست که در خود تا یا لوله می‌شود؛ آنچه بر طومار نشان داده می‌شود بر سطح خود لوله می‌شود».) دو قصه‌ی هم‌زمانِ سیلوی و برونو حد یا عنصر نهاییِ سه‌گانه‌ی کارول را شکل می‌دهند، شاهکاری که هم‌پایه‌ی آن دو دیگر است.

این گونه نیست که سطح نامفهوم‌تر از آن چیزی است که عمق می‌سازد. لیکن این دو نامفهومی واحد نیستند. نامفهومِ سطح به مانند «تلألوِ» رخدادهای ناب است، ماهیاتی که هیچ‌گاه وقوع یا پس‌نشستن را به پایان نمی‌رسانند. رخدادهای ناب بدون آمیزه فراز بدن‌های آمیخته می‌درخشند، فرازِ کنش‌ها و تمناهای برآشفته. این رخدادها به برانگیزشی غیرمادی بر سطح میدان می‌دهند، به مانند مِه بر زمین، «بیانی» ناب از اعماق: نه شمشیر بلکه برق شمشیر، برقی بدون شمشیر مانند لبخندی بدونِ گربه. یکتاییِ کارول ناشی از آن است که به هیچ چیز رخصت نمی‌دهد که از معنا یا مفهوم عبور کند بلکه همه‌ چیز را در بی‌معنایی به اجرا درمی‌آورد؛ چرا که تنوع امورِ نامفهوم کفایت می‌کند که توجیهی برای کل عالم فراهم آید، توجیهی برای وحشت‌های آن و شکوهمندی‌های آن: عمق، سطح و حجم یا سطحِ تاخورده یا لوله‌شده.

ژیل دلوز

ترجمه:شهریار وقفی‌پور