همیشه بردن جوایز برای نویسندگان و خونندگان مهم بوده است. چرا که نویسنده را به “نویسندهی برنده جایزه” تبدیل کرده و از آن سو برای خواننده، بهترین راه در پیدا کردن شاخصترین آثار یک نویسنده است. اما شاید این مسئله مطرح شود که بهترین و معتبر ترین جایزهای که یک رمان میتواند ببرد چه نام دارد؟جایزهی نوبل ادبی؟جایزهی پولیتزر یا نیویورکر؟ قطعا همینطور است اگر موضوع صرفا دربارهی ادبیات گمانهزن نباشد، چراکه وقتی پای ادبیات گمانهزن به وسط باشد داستان متفاوت میشود و دیگر نام هیچکدام از جوایزی که یاد شد به میان نمیآید. در واقع دنیای جایزه های ادبیات گمانهزن چیز دیگری است و این مطلب، مروری است بر تاریخچه چندی از مهمترین جوایز ادبیات گمانهزن جهان و ایران از گذشته تا به امروز. در ضمن همین اول باید گفت که این مقاله نه براساس میزان اعتبار آنها که بر اساس سال بنیان گذاری جوایز است.
جایزه ادگار آلنپو(ادگار)
نمیشود در دنیای ادبیات ژانر جوایزی وجود داشته باشد و اسمی از ادگار آلنپو نباشد. مطمئنا بنیان گذاران آمریکایی جایزهی ادگار آلنپو اینگونه فکر میکردهاند. آنها به رگ غیرتشان برخورده بود که با وجود داشتن نویسندهای مانند آلنپو جایزهای با نام او، مختص به نویسندگان کشورشان ندارند. در نتیجه در سال ۱۹۴۶ جایزهی ادگار را پایهگذاری کردند تا هرساله بهترین رمان سال نوشته شده توسط نویسندگان آمریکایی را معرفی کند. جایزهای که برندگانش، سردیس کوچکی از ادگار آلنپو نویسندهی شهیر آمریکایی دریافت میکنند. طی سالها جایزهی ادگار گسترش یافته و دستهبندیهای بیشتری پیدا کرد، ازجمله جایزههای «کلاغ(ریون)»، بهترین داستان معمایی نوجوان و جایزهی «استاد بزرگ» که به عنوان یکی از معتبرترین جایزهها درزمینه ادبیات وحشت و ادبیات گمانهزن شناخته میشود. این جایزهی «استاد بزرگ» برعکس بسیاری از جایزهها برای کتابها نیست و برای نویسنده به عنوان دستاوردی مادامالعمر ثبت می گردد تا نویسندهها به داشتن آن در ویترنشان افتخار کنند. ازجمله معروفترین برندگان این عنوان میتوان به آگاتا کریستی و استیون کینگ اشاره کرد.
جایزهی هوگو
قطعاً یکی از قدیمیترین و طبق نظر بسیاری از محافل و مجلات، ادبی یکی از باارزشترین و مهمترین جوایزی که مربوط به رمانهای علمیتخیلی و فانتزی میشود جایزه هوگو است. به شکلی که میتوان گفت جایگاه هوگو به عنوان “بهترین جایزه ادبی” برای ادبیات گمانهزن همان جایگاهی را دارد که “بهترین فیلم سال اسکار” برای فیلمهای سینمایی دارد. درنتیجه بردن آن برای هر نویسنده متخصص این زمینه افتخاری بهیادماندنی به حساب میآید. این جایزه که بهافتخار هوگو گرنزبک با این عنوان نامگذاری شده از سال ۱۹۵۳ شروع به فعالیت کرده است و هرساله به داستانهای که به زبان انگلیسی نگاشته یا به انگلیسی ترجمهشده باشند تعلق میگیرد. هوگو به دستهبندیهای رمان و داستان کوتاه تقسیم میشود و به ویترینی جذاب برای داستانهای علمیتخیلی و فانتزی تبدیل شده است. روال رأیدهی و انتخاب جایزه هوگو در چند سال ابتدای حیات خود شکلی رسمی با قوانینی مدون نداشت تا اینکه در سال ۱۹۵۹ بالاخره برگزارکنندگان آن، اساسنامهای برای چگونگی انتخاب بهترین آثار وضع کردند تا جلوی هرگونه ابهامی را برای انتخاب آثار شرکت دادهشده و آثار منتخب را بگیرند. هوگو در طول ۷۰ سال گذشته از بین ۱۶۶ نویسنده ۵۳ نویسنده برنده داشته است که از بین آنها میتوان به آرتور سی. کلارک، ایزاک آسیموف و جرج آر. آر. مارتین اشاره کرد. رابرت آنسون هاینلاین نیز بهعنوان برنده بیشترین جایزه هوگو (چهار بار) شناخته میشود . همچنین سیکسین لیو در سال ۲۰۱۵ اولین نویسنده غیر انگلیسیزبانی بود که به این جایزه دست پیدا کرد(برای سه جرم کیهانی).
جایزهی نبولا
از سال ۱۹۶۶ هرساله «انجمن نویسندگان علمی تخیلی آمریکا» جایزهای را تحت عنوان نبولا به آثاری که درزمینهی علمیتخیلی و فانتزی منتشرشدهاند اعطا میکند. جوایز نبولا با وجود آنکه به برنده هیچ جایزهی نقدیای اهدا نمیکند، بهعنوان یکی از شناختهشدهترین و معتبرترین جوایز ادبی و علمیتخیلی-فانتزی شناخته میشود که تنه به تنه هوگو میزند و انتشارات آثار برنده و حتی نامزدهای شرکتکننده در این رویداد اغلب با افتخار این عنوان را روی جلد کتابشان چاپ میکنند. همچنین نبولا دستهبندیهای بیشتری از هوگو دارد و کاملاً مختص به کتاب نیست. نبولا علاوه بر جایزههای داستان بلند و داستان کوتاه، بهترین فیلمنامه، بهترین داستان بازی و دو جایزه خاص جایزه ری بردبری و جایزه آندره نورتون را در زیرمجموعه خود دارد. برای شرکت در نبولا، آثار هرسال بین ۱۵ نوامبر تا ۱۵ فوریه به هیئت داوران آن ارائه میشود و هیچ قانون مکتوبی در مورد اینکه کدام آثار واجد شرایط، علمیتخیلی یا فانتزی هستند وجود ندارد و تصمیمگیری در مورد واجد شرایط بودن در این زمینه به ارسالکنندههای اثر و در نهایت به رأیدهندگان سپرده میشود. نکتهی جالب اینکه آنها حقدارند هیچ داستانی را انتخاب نکنند و در آن سال به کسی جایزه ندهند.
جایزه فانتزی بریتانیا
جایزه فانتزی بریتانیا یکی از گستردهترین جایزههای ادبی جهان است. این جایزه که توسط انجمن فانتزی بریتانیا برگزار میشود، از سال ۱۹۷۲ شروع به کار کرد. در سال ابتدایی خود تنها به بهترین رمان فانتزی سال اختصاص داشت و تنها داستانهایی که برای اولین بار به زبان انگلیسی در هر نقطه از جهان در هر قالبی در طول سال مربوطه منتشرشده بودند، موردبررسی قرار میگرفت. اما به مرور زمان زیرمجموعهها و جوایز بیشتری پیدا کرد و از ۱۹۷۶ بهصورت حرفهای شروع به دادن جایزه در دستههای مختلف کرد و حالا جوایزی در شانزده دستهی مختلف اعطا میکند. سالانه با رای اعضای BFS فهرستی بلند بالا از جوایز و برندگان توسط هیئت داوران تعیین میشود. هیئت داوران شامل افرادی است که بهطور مستقیم یا غیرمستقیم با زمینههای نوشتن، انتشار و کتابفروشی مرتبط است. از جوایز فانتزی بریتانیا میتوان به داستان بلند، داستان کوتاه، کمیک، فیلم و سریال، رمان وحشت، غیرداستانی و جایزه ویژه اشاره کرد. هایائو میازاکی یکی از افرادی است که جایزه ویژه این مراسم را در ویترین افتخاراتش دارد.
جایزهی فانتزی جهانی
در سال ۱۹۷۵ وقتی فانتزی بازها تحت عنوان کنوانسیون جهانی فانتزی دور هم جمع شده بودند، جایزه ای را به راه انداختند که موسوم شد به “جایزه فانتزی جهانی”. این جایزه هرساله توسط متخصصان، کلکسیونرها و سایر علاقهمندان به حوزه فانتزی برگزار میشود و در طول ۴۸ سال گذشته بهعنوان یکی از جوایز معتبر در زمینهی ادبیات گمانهزن تبدیل شده است. این جایزه در ابتدا در هفت بخش ارائه میشد اما در حال حاضر جوایز فانتزی جهانی در پنج بخش مکتوب، یک دسته برای هنرمندان و چهار دسته ویژهی افراد موثر در زمینهٔ فانتزی اعطا میشود. آثار برای شرکت در این جایزه باید در تقویم سال قبل منتشر شده باشند و خالق آن باید هنوز زنده باشد. همهی انواع آثار تخیلی بدون در نظر گرفتن زیر ژانر یا سبک پذیرفته میشوند، اما اینکه آیا یک اثر فانتزی در نظر گرفته میشود یا نه به تشخیص نامزدها و داوران واگذار میشود. یکی از نکات جالب در مورد جایزه فانتزی جهانی سنبل یادبود آن است که تا سال ۲۰۱۵ مجسمهای نیمتنهای به یاد لاوکرفت به برنده اعطا میشد اما پس از اتهامهایی که در مورد شخصیت نژادپرست لاوکرفت زده شد این سنبل تغییر کرد و مجسمهی جدیدی طراحی شد که درختی در مقابل ماه را به تصویر میکشید و از آن پس این سنبل به یادگار به برنده داده میشود.
جایزهی لوکس
در سال ۱۹۷۰، مجله لوکس بر اساس جوایز هوگو نظرسنجیای را ترتیب داد که خوانندگانش بر مبنای آن بهترین اثر علمیتخیلی و فانتزی سال را انتخاب کنند. این نظرسنجی به حدی موفق بود که برگزارکنندگان تصمیم گرفتند آن را به یک جایزهی سالانه تبدیل کنند، جایزهای که خوانندگان برنده را انتخاب و در مقابل برگزارکنندگان این رویداد نیز علاوه بر تقدیم لوح یادگاری از ناشر آثار برگزیده تجلیل کنند.طی سالهای بعد گستره رأیدهندگان افزایش پیدا کرد و از دایرهی خوانندگان لوکس در اوکلاهاما بیرون رفت اما همچنان تأثیر رأی مشترکین لوکس دو برابر رأیهای آزاد غیر مشترکینش است ازاینرو همچنان تأثیر اولیه خوانندگان اصلی و قدیمی مجله لوکس انکارناپذیر است. این جایزه در دستههای مختلفی ازجمله بهترین رمان، بهترین رمان علمیتخیلی، بهترین رمان فانتزی، بهترین رمان اول، بهترین کتاب جوانان، بهترین رمان کوتاه، بهترین داستان بلند، بهترین داستان کوتاه، بهترین مجله، بهترین ناشر، بهترین مجموعه، بهترین گلچین، بهترین ویراستار و بهترین هنرمند اهدا میشود. در اکتبر سال ۲۰۲۳، برای اولین بار یک داستان علمیتخیلی از نویسندهی ایرانی، ضحی کاظمی در میان نامزدهای جوایز لوکس برای داستان کوتاه انتخاب شد.
جایزهی یادبود دیمون نایت
جایزهی یادبود دیمون نایت در ابتدا جایزهی استادبزرگ نام داشت. البته این جایزه با آن جایزهی استاد بزرگی که تحت جایزهی ادگار آلنپو داده میشود یکی نیست. این جایزه از سال ۱۹۷۵ توسط «انجمن نویسندگان علمیتخیلی آمریکا» اعطا میشود درحالیکه جایزهی آلنپو با علمیتخیلی نویسان کاری ندارد. همچنین این شباهت از سال ۲۰۰۲ به پایان رسید. چراکه در این سال بهافتخار دیمون نایت، نویسنده شهیر آمریکایی که اتفاقاً بنیانگذار این موسسه نیز بود تغییر نام داد. جایزهی یادبود دیمون نایت بهپاس یکعمر فعالیت موفقیتآمیز درزمینهٔ علمی-تخیلی و خیالپردازی به نویسندگان در قید حیات اهدا میشود. هاینلاین نخستین کسی بود که در سال ۱۹۷۵ این جایزه به وی اعطا شد. جایزهی استاد بزرگ در ابتدا به شش نفر در هر دهه محدود بود درنتیجه تنها شش بار به شش نویسنده اهدا شد اما بهمرور این رویه تغییر کرد و از سال ۱۹۹۵ تقریباً هرسال برگزار شده و به یک نویسنده اهداشده است. آرتور سی. کلارک در سال ۱۹۸۶، آیزاک آسیموف در سال ۱۹۸۷ و ری بردبری در سال ۱۹۸۹ از دیگر برندگان این جایزه بودهاند.
جایزهی فیلیپ کی دیک
درسال ۱۹۸۳، درست یک سال پس از مرگ فیلیپ کی دیک، توماس دیش با کمک چند نفر دیگر به یاد کی. دیک جایزهای برای بهترین رمان منتشرشده درزمینه علمیتخیلی به وجود آورد و این جایزه بعدها نیز ادامه یافت تا اینکه در سال ۲۰۰۵ اجرای آن به انجمن علمیتخیلی فیلادلفیا سپرده شد. این جایزه توسط یک کمیته منصوب از داوران انتخاب میشود. این جایزه در یک همایش علمیتخیلی و فانتزی اهدا میشود که هر بهار در سیاتل، واشنگتن برقرار میشود.
جایزهی آرتور سی کلارک
تمام کسانی که به آثار علمیتخیلی علاقه دارند میدانند که آرتور سی. کلارک یکی از بزرگترین علمیتخیلینویسان تاریخ بود و در طول عمرش کلی جایزه درو کرده. اما یکی از کارهای مهم وی نه رماننویسی که ایجاد جایزهای برای این ژانر به نام خودش است. وی در سال ۱۹۸۶ با هزینه شخصی، جایزه آرتور سی کلارک را درجهت کمک به گسترش و رشد ژانر علمیتخیلی در بریتانیا بنیان گذاشت و مبلغ اولیهی هزار پوندی را برای برنده جایزه بهترین رمان علمیتخیلی سال در نظر گرفت، مبلغی که تا سال ۲۰۰۱ ثابت بود تا اینکه قوانین آن تغییر کرد و بر اساس عدد تقویم میلادی جاری رقم گذاری شد. قواعد انتخاب آثار در این جایزه نیز به این صورت است که هرسال یک فراخوان رسمی برای ناشران بریتانیایی صادر میشود و اعضای هیئتداوران و کمیتهی سازمانی نیز بهطور فعال عناوینی را که مایلند بررسی شود، فراخوان میکنند. جایزه آرتور سی. کلارک طی سالهای فعالیتش کمکم به یک جایزهی معتبر و مورداحترام برای خوانندگان ژانر علمیتخیلی در سراسر دنیا بدل شده است.
جایزهی برام استوکر
برام استوکر با کنت دراکولایش یکی از معروفترین نویسندگان ژانر وحشت بهحساب میآید پس عجیب نیست که در سال ۱۹۸۷ گروهی از نویسندگان این ژانر تحت نام انجمن نویسندگان ژانر وحشت جایزهای را بهافتخار وی ترتیب داده باشند و همهساله آن را برگزار کنند. جایزهی برام استوکر توسط رأی اعضای فعال انجمن به نویسندگانی که در ژانرهای وحشت و تاریک فعالیت میکنند بهعنوان دستاورد برتر اهدا میشود ولی برترین داستان سال را معرفی نمیکند. این هم به دلیل دیدگاه خاص هیت مؤسس آن است که اعتقاد داشتند جوایز رقابتی جلوی تحسین دوستانهی نویسندههای هم ژانر را میگیرد، درنتیجه به این فکر افتادند برای اجتناب از هرگونه بدخواهی و انتخاب غلط بهجای استفاده از برترین داستان سال آن را دستاورد برتر خطاب کنند.
جایزهی اورول
انگلیسیها در بنیانگذاری جایزه های ادبی ید طولایی دارند، از نمونههای این موضوع میتوان به جایزه جرج اورول اشاره کرد. این جایزه نیز در سال ۱۹۹۳ در کالج دانشگاهی لندن، توسط سِر برنارد کریک نویسندهی زندگینامه جورج اورول و مؤسس بنیاد خیرهی اورول بنیان نهاده شد.این جایزه در ادامه حامیانی نیز پیدا کرد که از این حامیان میتوان به کالج لندن، انتشارات دانشگاه آکسفورد، انتشارات پنگوئن، اشاره کرد. جایزه اورول به نویسندگانی تعلق میگیرد که بهترین آثار سیاسی را خلق میکنند. این جایزه هرسال در چهار بخش داستانها را بررسی میکند: کتابهای داستانی، کتابهای غیرداستانی سیاسی، روزنامهنگاری، و افشاگران نقصهای جامعه بریتانیا. یک جایزه ویژه نیز به انتخاب داوران داده میشود. این جوایز به کسانی اهدا میشود که افکار و اهداف آنها نزدیکی زیادی با جرج اورول، دارد. در آخر نیز به هر برنده مبلغ ۳هزار پوند جایزه اهدا میشود.
جایزهی گودریدز
گودریدز را میتوان بهعنوان جهنم نویسندگان برشمرد. مکانی که نویسنده بعد از انتشار رمانش در مقابل نظر تمام کتابخوانهای قهار و غیر قهار قرار میگیرد و همهی آنها بهصورت آزادانه حق دارند کتاب وی را سلاخی کرده و به او ایراداتش را گوشزد کنند و به زحماتش هر نمرهای که میخواهند بدهند. روی دیگر آن اما دیده شدن رمان است. اگر رمانی واقعاً خوب باشد، افراد بیشتری به آن نمره بالا میدهند و به بقیه پیشنهادش میکنند. پس وقتی این موسسه جایزهای برگزار کند و بگوید کدام کتاب در سال بهتر از بقیه بوده، می توان روی اعتبار آن حساب کرد. اینجا یک سؤال پیش میآید: آیا حضور جوایز گودریدز در این مطلب بجا است؟ این جایزه بهطور خاص به ادبیات گمانهزن اختصاص ندارد پس چرا باید در این لیست حضور داشته باشد؟ باید گفت جوایز گودریدز مختص به ادبیات ژانری نیست اما باید به یاد داشت که جوایز انتخابی گودریدز دارای دستهبندیهای بسیاری هستند، درنتیجه وقتی به جایزه گودریدز اشاره میشود منظور دستهی ادبیات گمانهزن است. مخصوصاً وقتی پای روش انتخاب کتاب سال گودریدز به وسط میآید نمیتوانیم از آن بگذریم. برندگان این جایزه دقیقاً با رای کاربران به کتابهایی که گودریدز نامزد کرده یا کتابهای انتخابی خوانندگان که در سال معین منتشرشدهاند، تعیین میشوند. گودریدز تعیین میکند که یک کتاب در چه دستهای قرار میگیرد. دور رأیگیری نهایی ۱۰ کتاب برتر را از ۲۰ دسته مختلف جمعآوری میکند. در گودریدز مردم میتوانند کتاب موردعلاقهشان را در هر دسته ارائه دهند و به آنها رأی دهند و در مورد آن بنویسند. با تجزیهوتحلیل آمار سایت عناوین وزنگذاری میشوند تا مشخص شود که کدامیک از آنها از دور دوم عبور میکنند.
مسابقهٔ داستاننویسی گمانهزن
جوایز ادبیات گمانهزن در ایران قدمت طولانیای ندارند و میتوان از “مسابقهٔ داستاننویسی گمانهزن” بهعنوان قدیمیترین جایزه ادبیات ژانری نام برد.در زمستان ۱۳۸۴ اولین دور این مسابقات با عنوان “مسابقه داستاننویسی علمیتخیلی و فانتزی” برگزار شد و پس از هفت دوره نیز منحل شد. مسابقه داستاننویسی علمیتخیلی و فانتزی در طول زمان گسترش پیدا کرد و به جوایز ادبیات گمانهزن تبدیل شد: معرفی داستان و نویسندهٔ برگزیدهٔ سال، معرفی ناشر سال، معرفی مترجم سال و معرفی برترین وبگاه هواداران سال. شرایط انتخاب چهار مورد از پنج جایزه بر اساس چاپ و انتشار عناوین جدید در نمایشگاه کتاب تهران همان سال بود و توسط هیئت داوران آکادمی فانتزی مورد بررسی قرار میگرفتند.
مسابقات داستان نویسی افسانهها
در سال ۱۳۸۶ گروه فرهنگی ادبی افسانهها در قالب یک وبسایت توسط جمعی از طرفداران ادبیات فانتزی شروع به فعالیت کرد. این گروه آنچنان علاقهمند به دنیای فانتزی بودند که بالاخره در سال ۱۳۹۰ با سردبیری نیما کهندانی جوایزی را موسوم به “مسابقهی داستاننویسی افسانهها” برای شناسایی نویسندگان بهترین داستانهای سه ژانر فانتزی، وحشت و علمیتخیلی در سراسر کشور، برگزار کردند. نخستین دورهی این مسابقات در دو بخش داستان بلند برگزار شد و سپس از دورهای بعدی جوایز بیشتری ازجمله جدایی بهترین آثار هر ژانر از هم و بهترین ناشر و بهترین مترجم را پیدا کرد. این مسابقات دارای اساسنامهای بود که بهموجب آن آثار منتشرشده و غیر منتشرشده بومی در این مسابقات حق شرکت داشتند و باهم به رقابت میپرداختند. این مسابقات درنهایت باوجود قدمتی دوازدهساله، تنها شش دوره برگزار شد که آخرین آن برمیگردد به مردادماه سال ۱۴۰۱.
جایزهی ادبی نوفه
با آنکه عمر نوفه از سه دوره فراتر نرفت، میتوان از آن بهعنوان حرفهایترین و معتبرترین جایزه ادبیات گمانهزن در ایران یاد کرد. در سال ۱۳۹۶ جایزهی نوفه بهعنوان یک جایزهی مستقل به منظور تشویق به افزایش کیفت ادبیات گمانهزن بومی برای آثار تالیفی منتشرشده و نه آثار غیرحرفهای با پشتیبانی نشر پیدایش پایهگذاری شد و نخستین دوره آن نیز در سال ۱۳۹۷ برگزار گردید. این جایزه توانست بهسرعت توجه نویسندگان و ناشرانی که در این زمینه فعالیت میکردند را به خود جلب کند اما همچون دیگر جوایز ادبیات گمانهزن در ایران،در سال ۱۴۰۰ به تاریخ پیوست.
جایزهی ادبی پرانتز
پرانتز،آخرین نمونه جوایز ادبیات گمانهزن تا به امروز در ایران است که قرار است بهزودی اولین دور آن برگزار شود. این دور از مسابقات پرانتز، آثار تالیفی که از بهار ۱۴۰۰ تا زمستان ۱۴۰۱ به چاپ رسیدهاند را موردبررسی قرار میدهد که شامل ۶۰ اثر از ۱۵ ناشر میشود. البته پرانتز در همین ابتدا اعلام کرده که دارای دستهبندی است و آثار برگزیده را بهصورت دورهای معرفی کرده و درنهایت در هر بخش یک کتاب برنده خواهد داشت.
باز جایزه جدید و رزومه سازی برای یه سری نویسنده ی ضعیف و مشخص شروع شد. جایزه دوباره یا به کاظمی با اون نثر بچگانه و ایده های کپی داده میشه یا به قدیمی با اون نثر خشک و قصه های بی سر و ته. : )))